woensdag 10 augustus 2016

Schaaknovelle, Stefan Zweig, 1942 (2004)

Nog een erg mooi boekje van Stefan Zweig, óók een dat hij vlak voor zijn dood schreef, toen hij in Brazilië woonde. Het is ook een erg bekend boek, en het is ook verfilmd, door Gerd Oswald, in 1960. 
Mijn (bieb)-editie
Er zijn twee hoofdpersonen in het boek: Mirko Czentowitz, en Doktor B., allebei op weg op een schip van New York naar Buenos Aires. 
Schaken aan boord van New York naar Buenos Aires
Verder is er een ik-verteller, en de rijke MacConnor.
Czentowitz is de regerend schaakkampioen. Hij kan eigenlijk alleen maar schaken, voor de rest stelt zijn intelligentie niet veel voor. Hij buit het financieel ook helemaal uit. 
De Duitse uitgave
De ik-figuur hoort aan boord dat Czentowitz er ook is; de oliemagnaat MacConnor is brutaal genoeg en heeft genoeg geld om te vragen of de wereldkampioen tegen een groep tegenstanders simultaan wil spelen. Czentowitz stemt toe, voor geld. Hij wint de eerste partij, maar bij de tweede partij komt er iemand tussenbeide: die fluistert de groep tegenspelers in wat ze vooral niet moeten zetten. Het spel eindigt volkomen onverwacht in remise. 
Wie is deze onbekende schaker?  De ik-figuur gaat praten met Dr. B. Hij verneemt, dat hij door de Gestapo gevangen is gezet in een hotel, en toen gedurende langere tijd totaal geïsoleerd heeft geleefd. Op een gegeven moment heeft hij een boekje met schaakwedstrijden kunnen stelen. Om aan de dodelijke verveling én eenzaamheid te ontkomen, is hij eerst alle wedstrijden na gaan spelen. 
Toen dat klaar was, splitste hij zichzelf in tweeën om tegen zichzelf te kunnen spelen. Hij heeft er alles van geleerd, maar werd er tegelijk knettergek van: helemaal gespleten. Tot hij zich op een avond helemaal verwondde, en zijn doorgedraaidheid was de reden dat de Gestapo hem vrij liet. 
Dr. B. wil het wel opnemen tegen Czentowitz; Czentowitz doet het voor veel geld. Hij verliest de eerste partij. Bij de tweede partij probeert Czentowitz van alles om zijn tegenstander gek te krijgen: hij tart hem met zo lang mogelijke wachttijden. Dr. B. verdraagt dat niet, de oude gekte komt terug over hem. Hij ziet het spel verkeerd in, hij ziet de stukken niet meer staan zoals ze staan, er dreigt een grote ruzie. 
Uit de film Brainwashed, van Curd Jurgens, 1960, gebaseerd op het boek.
Dan streelt de ik-figuur hem voorzichtig over het litteken op zijn hand. Remember, zegt hij tegen hem. Dr. B. komt tot zichzelf, hij verontschuldigt zich, en is weer zijn rustige zelf. 
Elke Rehder, Chess Furiousness
'Einzelhaft und Folter' : ook mooi weergegeven, de gespletenheid.
De Schachnovelle werd ook uitgevoerd als poppentheater, door de Bremer Shakespeare Compagnie. 
Het is van belang de twee karakters te onderscheiden: Czentovitz speelt 'mechanisch', hij kan ook niet veel andere zaken; Dr. B. is visionair en gedreven. 
Stefan Zweig kon zelf niet heel goed schaken, De partij die Czentowitz tegen de passagiers speelt, doet Dr. B. denken aan de schaakpartij tussen Aljechin en Bogoljoebov, uit 1922. Onder deze Wikipedia-link is die partij terug te vinden. 

Het is ook zeker van belang dat Zweig een schaakspel neemt in een tijd dat de wereld in brand staat. De vrijwel hersenloze Czentowitz wint het van de intelligente, maar murw gemaakte ontwikkelde Oostenrijkse Dr. B. 
Ich war durch meine fürchterliche Situation gezwungen, diese Spaltung in ein Ich Schwarz und ein Ich Weiss zumindestens zu versuchen um nicht erdrückt zu werden von dem Grauen Nichts um mich.
Prachtige, én verschrikkelijke zin!
Trailer film 1960.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten