Mortify our wolves : Tuchtig onze wolven, Christian Wiman

Christian Wiman

Ik geef hier mijn vertaling van het hoofdstuk Mortify our Wolves, van Christian Wiman, uit het boekje My Bright Abyss. Dit essay is goed afzonderlijk te lezen, en is in de oorspronkelijke taal te vinden onder DEZE LINK.

*****

Tuchtig onze wolven

Een kreun komt op  de kankerkliniek af.  Een geluid zo laag en eentonig dat het nauwelijks menselijk lijkt. Meer iets als de wind die om pieken van steen en ijs heen giert in een of ander woest gebied,  te ver weg om door iemand te worden gehoord.

We horen het, en kijken op als ziekenbroeders in allerijl iemand komen aanrijden die zo gekrompen is, dat hij meer lijkt op een van de plooien in de deken, met  slangetjes die in en uit zijn onzichtbare lichaam komen gelopen. Met als enig bewijs van leven deze levenloze kreet.

De deuren openen geluidloos en de lijkwade van droefenis vervloeit in de vernietigende helderheid daarachter. Dan sluiten de deuren, we kijken allemaal omlaag omdat we elkaars ogen niet willen zien, en we wachten.

*****

Het vreselijke – het zou misschien ‘het glorieuze’ kunnen zijn, van zieken wordt altijd verwacht dat ze het zo zien, ze worden berispt als ze het niet doen (pluk verdomme de dag) – het vreselijke omtrent het gevoel van  onvermijdelijkheid van je eigen vroege dood is  hoe het iedere mogelijke gebeurtenis kleurt. Thuis bij een vriend word ik ontroerd door de schoonheid en de grapjes van hun dochtertje van twee. Ontroerd, en daarna verdrietig, als ik denk aan de dochter  die D. en ik zouden kunnen hebben, voor wie mijn dood een of ander diep, donker gat is, waar ze voor de rest van haar leven omheen zal lopen, en voor wie verdriet de grondtoon van haar bestaan zal zijn.

Wat is deze wereld waar we zo mee overhoop liggen, deze schoonheid waar we zo door verwond worden en waarin God helemaal verdwenen is?

*****

Waarin, liever dan waaruit: in een greintje grammatica een wereld van hoop.

*****

Dat bekeringen vaak plaats vinden na, of tijdens intense levenservaringen, vooral traumatische levenservaringen, wordt soms als tegenbewijs gebruikt. Het slachtoffer denkt niet helemaal zuiver. Zijn geest wankelt bij de afgrond van wanhoop of dood, huivert en grijpt  terug naar een of ander vorm van eenvoud, een of andere samenhang waaraan hij zich kan vastklampen, en hij roept God aan.

*****

Het maakt niet uit dat de God die uit zulke momenten tevoorschijn komt misschien helemaal niet gemakkelijk  is, en tevoorschijn treedt uit die afgrond, en die afgrond juist datgene omvat, waar de man uit weg wilde vluchten. Het is het terugtrekken van het leven – waar  de dood  bij hoort,  gezonde mensen herinneren ons daar altijd snel aan – en de vlucht naar God die zijn denken onbetrouwbaar maken.

*****

Maar hoe zou het anders kunnen? Er is een flinke schok voor nodig om ons van baan te doen veranderen, onze relaties, onze dagelijkse koffieconsumptie, goede genade  – of om, als we zo in elkaar zitten, onze verslaving aan verandering te veranderen. Hoe veel meer noodzaak is er nodig, hoe veel meer basale angst, om ons hart op te laten schrikken uit zijn vastgeroeste kwade gewoontes? Het is waar dat God niet tot de profeet Elias in de wervelwind komt, niet in de aardbeving en niet in het vuur dat daarop volgt, maar in de ‘stille, kleine stem’ die door deze verwoestingen alledaags gemaakt wordt. Maar juist de bewoording van de passage maakt duidelijk dat de stem, hoewel die uiteindelijk machtiger  blijkt dan de verwoestingen die eraan voorafgingen, er niet helemaal los van staat. Die stem is er altijd en voor iedereen. Voor sommigen van ons is er helaas schrik en pijn voor nodig om ons in staat te stellen die stem te horen.

*****

Nogmaals, jaren zitten er tussen die laatste ingang naar God, en deze. Jaren van werk aan bepaalde korte fragmenten over God, die ik her en der aantrof bij de gewone ups en downs van het dagelijkse leven. Het waren jaren van behandeling, afnemende lichaamskracht, hoop, ellende. Ik heb een vorm van kanker die even zeldzaam als onvoorspelbaar is, die tientallen jaren aan het ‘smeulen’ is bij sommigen, terwijl hij bij anderen zomaar tot een explosie komt. Ik heb nu ook twee kinderen, twee allerliefste levendige en buitengewoon levensblije kleine meisjes die acht minuten na elkaar zijn geboren. Dat was in een periode dat het erop leek dat de kanker uit mij verdreven was door geneesmiddelen die zo futuristisch waren dat ik niet van mijn verbazing bekwam, en daardoor ook niet veel angst kon voelen; en die medicijnen hadden zo weinig bijwerkingen dat het erop leek dat ik ze kon blijven slikken. Dat is niet het geval gebleken.

*****

Hoewel mensen het nooit zeggen, kun je het soms in hun ogen de vraag lezen: Hoe heb je dat kunnen doen? Hoe heb je kinderen in zo’n onbestendige situatie op de wereld kunnen zetten? Hoe heb je ze kunnen opzadelen met zo’n verdriet? En natuurlijk stellen wij onszelf ook die vraag, mijn vrouw en ik, als het slecht met me gaaf of als het moeilijk is thuis. Maar dan zien we hoe ze elkaar bloemetjes geven die ze uit de achtertuin geplukt hebben, of hoe ze stoppen met dollen, en elkaar een kusje geven. Of, als we ’s morgens hun kamertje binnen komen, hun hoofd achterover gooien en lachen, als de kleine aanraakbare vruchten van de liefde die in de aanvang van onszelf uitging naar elkaar toe – we zien die dingen en we zeggen tegen elkaar: Hoe zouden we hen niet kunnen hebben? Hoe zouden zij niet kunnen bestaan? Hoe zou zulk leven, zulke liefde, ooit latent en slapend in ons gebleven moeten zijn?

*****

Een deel van het mysterie is dat het zich niet alleen voordoet als een huidige  vreugde en een toekomstige hoop, maar ook op een bepaalde manier met terugwerkende kracht: het verleden wordt overgoten met een heden dat je destijds alleen maar kon voelen als de meest meedogenloze afwezigheid. Dat is de reden waarom gered worden (ik houd ook niet van die taal, niet omdat die onnauwkeurig is, maar omdat die gecorrumpeerd is door het tegenwoordig gebruik, het soort eerbied dat meekomt door de handen omhoog te steken, een definitief soort kloof) met zich meebrengt dat men zijn verleden eerder omarmt dan het afwijst. Het is waar dat Christus de mens nieuw maakt, dat er een ultieme verandering in hem plaats vindt. Maar een deel van die verandering is de mogelijkheid je leven als een geheel te zien, de vorm en eenheid ervan te zien, en om een schepsel te worden dat gemaakt is voor en opgaat in het bestaan, eerder dan een wanhopig, gefragmenteerd persoon te zijn die tegen het bestaan ingaat of zich er voorgoed van buitengesloten weet.

*****

Hoewel ik in mijn leven jicht heb gehad, nierstenen, een slecht uitgevoerde beenmerg-biopsie, en verschillende andere vreselijke kwalen, tot voor kort had ik geen idee wat pijn was. Het zet je op een eilandje. Je zit daar in je eigen kleine skelet-constructie  – die van je verdwijnende zelf – toe te kijken naar iedereen die van je houdt. Hoe ze verder en verder van je weg drijven, hoe standvastig ze ook aan je zijde mogen blijven. Er zit te veel kanker ingepakt in mijn beenmerg, het is ontstoken en breidt zich uit, en maakt dat er druk komt aan de buitenkant van mijn botten. ‘Botten houden er niet van te stretchen’, vertelt een dokter me. Inderdaad. Het zit voornamelijk in mijn benen, maar ook boven in mijn schouder en in mijn gezicht. Het is een doffe, verslindende pijn, alsof de aarde me alvast – maar wel langzaam – aan het opeten is. En dan, met één foute beweging of eenvoudig een verandering van adem, is het een blikseminslag van absoluut gevoel en absolute vergetelheid die in één schicht samenkomen. ’s Morgens kom ik heel vroeg mijn bed uit, en als ik alle medicijnen heb ingenomen die ik in kan nemen zonder dood te gaan, zit ik op de sofa en probeer mijzelf klein te maken door voorover te buigen en mijn enkels te pakken. En ik bid. Maar niet tot God, die dit eiland ook lijkt te hebben verlaten, maar tot de pijn. Of hij niet maar zo’n beetje wil matigen dat hij me toelaat te ademen. Dat hij niet – maar ik weet dat hij dat wel doet – erger wil worden.

*****

Poëzie heeft zijn toepassingen voor wanhoop. Zij kan een gestalte geven aan  pijn; zij kan iemands verlies een gedaante en een dimensie geven dat het verlies is, en geen hopeloze obsessie. Zij kan die dingen voor één mens doen, of zij kan het doen voor een hele cultuur. Maar poëzie is voor psychologische, spirituele of emotionele pijn. Voor fysieke pijn is het, als al het andere, nutteloos - met uitzondering van drugs.

*****

Elke donderdag leunt Dame Pijn naar me over, verzamelde pijn. Ze is stipt, met hoekige schouders, met zachte stem – zoals een Dame van Pijn hoort te zijn. Ik ben uitgemergeld, verlamd, vijandig, hoopvol op de beschroomde manier van hopeloze mensen. We hebben onderhand veel dingen geprobeerd, naar ze heeft steeds een of andere nieuwe pleister of pil voor me in petto. Ze is een beroemde Pijnvrouw, veronderstel ik, ze is in Libië geweest voor een conferentie, of in Brazilië voor een conferentie, hier of daar – waar is er geen pijn? Uitscheiding, seksuele functies, de olieachtige wanorde van een depressie: ze loopt  de bijwerkingen allemaal zonder gêne na, glimlacht vanaf de verre kust van genade, en stroomt bij me binnen als een engel uit de hel.

*****

Ik blijf denken dat er een weg ligt tussen berusting en verzet, een manier van zijn die ter beschikking staat niet alleen van de stervende mens, maar van ieder mens die voelt dat zijn vermogen om volledig te leven belemmerd wordt, en afneemt. We  zeggen dat de dood een abstractie is, dat het onmogelijk is voor iemand om ooit zijn eigen dood te beschouwen, maar misschien is dat feitelijk de opgave: om de dood concreet te maken, of om concrete ervaringen voller van leven te maken door het gat van levenloosheid toe te voegen, dat een deel is van iemands waarneming.

*****

Een van de krachtigste ervaringen met kunst die ik had was een retrospectief van de Amerikaanse kunstenares Lee Bontecou. Ik ging erheen met mijn vrouw, die toen nog niet mijn vrouw was, maar een vrouw op wie ik verliefd was op een manier die ik me nooit had kunnen voorstellen. Het was een manier die mijn verbeelding zonneklaar en beangstigend veranderde, en toen wij allebei spontaan begonnen te huilen in de laatste zaal van de tentoonstelling, leek onze reactie die liefde te bezegelen op de diepste raakvlakken. Ik ben niet sentimenteel. Ik geloof niet dat ik ooit eerder gehuild heb om een kunstwerk. Evenmin is Bontecou een sentimentele kunstenares. Uiteraard is een deel van wat zo ontroerend is aan haar werk, het gevoel  van opgesloten en eenzaam lijden dat langzaam door de jaren heen getransformeerd wordt  (je voelt het onder het maatschappelijke lijden, in hoe een existentieel individu knokt om zingeving, te midden van betekenisloos, onvolwassen, en schijnbaar alles-beheersende  sociale en historische druk.  Krachtig vroeg werk van een ruwe, mechanische, militaristische verstoktheid  maakt plaats voor een periode van (opvallend minder succesvol) onderzoekende eigenaardigheid. Het is of ze een aantal jaren door de woestijn trekt, en daarna, nog steeds heel erg in de woestijn, (de leegte schraagt de beweringen van de latere jaren) komt er een openbaring: we lopen een kamer in die gevuld is met grote, breekbare verbazingwekkend ingewikkelde mobielen, die aan het plafond hangen – als schepselen in zee, of droomwezens; we wisten hoe dan ook , dat we ons opeens in een ander element bevonden. En konden ademhalen.

*****

De dood is voor een jonge kunstenaar een normale fixatie omdat hij een bron van intensiteit en kracht lijkt te bieden waartoe de kunstenaar anders geen toegang had. De dood geeft een thematisch gevoel daarover in die gevallen, zoals bij de vroege Stevens (‘De Dood is de moeder van de schoonheid.’) Het is een idee, geen gevoel. Er zijn drie manieren om deze fixatie uit te spelen. Als de artiest pech heeft en met de dood kennis maakt ver voor zijn tijd, dan kan de dood heel goed zijn werk binnentreden als een gevoel, en zichzelf op slinkse wijze binnenleiden in de weefsels en materialen van de kunst. (Keats). Als, anderzijds, hij als mens geluk heeft maar als kunstenaar zwak is, zal hij ofwel   zijn energie verspillen aan frivole zaken, of doorgaan met op de gong van de dood te slaan tot zijn werk niets meer is dan holle weerkaatsingen (Swinburne). Een derde en meest volwassen optie treedt op als leven en dood zo dooréén geweven zijn, dat ze volkomen samen vloeien: je kunt niet de een zien zonder de ander.

*****

Lee Bontecou hoort in deze derde categorie, uiteindelijk, hoewel de dood in het begin voor haar puur  thema is. Juist de lijvigheid van haar eerste beeldhouwwerken verraadt dat vasthouden, een soort misplaatste eerbied; het latere werk versnippert alles tot lucht, draad en glas, alsof de ziel van de eerdere werken uit de verdorven lichamen zijn getild. En toch blijft er iets over. In elk werk van Bontecou uit de vroege periode zit een gat, een ruimte van uiterste duisternis. De gaten zijn niet zozeer ingesloten in de beelden als wel meer eraan toegebracht. Het zijn expressies – het woord lijkt verkeerd, want ze zijn pre-expressief – van betekenisloosheid, kleine afgronden die elk laatste stukje van het niets bevatten dat ruimte heet.

*****

De gaten zitten ook in de latere mobielen. Je moet goed kijken om ze te zien, omdat de complete stukken op een bepaalde manier vol gaten zitten, en elk werk afzonderlijk maakt in zijn geheel sterk deel uit van die gehele transparantie. Maar ze zitten in elk apart, precies zoals in de eerdere werken: dat onverklaarbare, onherleidbare en noodzakelijke gat dat geen kunst ooit -  zegt deze kunst duidelijk - compleet kan vullen. Ik herinner me dat ik die dag aan William Empson dacht:

*****

Stel je dan met mij datgene voor, dat als door een wonder

(dat zijn dubbelzinnige gaven, precies zoals goden zouden moeten zijn)\

Dat, wat met geen mogelijkheid zou kunnen bestaan

En leer uit wanhoop een vorm te creëren.

*****

En ik herinner me ook, dat ik dacht dat ik een voorbeeld zag van hoe ik zou kunnen leven, hoe ik bewust in de wereld kon staan, in die tijd. Het duurde nog een paar jaar – feitelijk duurde het tot aan het schrijven van precies deze alinea – voordat ik me realiseerde dat de kunst ook een model voor me was voor hoe te sterven.

*****

Maar nog altijd is dit kunst, niet het leven.  Dit is een kleine openbaring in een zonverlicht museum met iemand op wie ik verliefd ben, niet de kille, dichtbevolkte wereld van de afdeling Kanker van het Noordwestelijke Memorial Hospital waar het soms wel lijkt of ik er tegenwoordig woon.  Kunst kan een model bieden voor de moeilijke dynamiek van de transformatie van je leven, maar in een bepaald opzicht schakelt de dynamiek zichzelf om: het leven modelleert, of forceert de existentiële crisis  waardoor kunst – grootse kunst – ten volle ervaren wordt. Er is een vloeibare overgang tussen de kunst en het leven, het zelf en de ziel, het leven en de dood. Er zijn levens waar de ervaring duidelijk doorheen lijkt de stromen, eerder dan dat ze vertraagd worden en verstopt raken in de berg afval van het ego of belemmerd worden in kleine inhammen van wanhoop, jaloezie, woede. Het heeft te maken met het vasthouden en loslaten als een enkel gebaar. Het heeft te maken met in verbinding staan met leven en dood, zoals die laatste mobielen van Bontecou, die een leegte bezitten  die, omdat je je die toe-eigent, een bron van licht wordt, terwijl je de verwonding draagt die, als een krakkemikkig huis op de een of andere eenzame heuvel, zingt in de harde wind die haar bestendig bestookt.

*****

Toen mijn grootmoeder – die enkel maar de Bijbel las en De Wegwijzer, en wier leven omcirkeld was door het tuintje rond haar huisje in het kleine Colorado City in Texas – twintig jaar geleden stierf, was ik diep doordrongen niet simpelweg van het verdriet en het verlies van haar aanwezigheid, maar van het gevoel dat het een of andere zeer speciale en met moeite verkregen bewustzijn van de wereld verdwenen was. Ik noemde dit al eerder: er is een bepaald soort bewustzijn dat geen bewustzijn is zoals intellectuelen het benoemen. Het is eerder passief dan actief; het houdt in de wereld toe te staan door je heen te stromen, eerder dan dat je voortdurend je hand uitsteekt  om er beslag op te leggen. Het is het bewustzijn van het kunstwerk, en niet noodzakelijkerwijze van de kunstenaar die het maakte. Mensen kunnen soms van die kunstwerken zijn, de schepping stroomt door hen heen zoals de inspiratie, die naar waarheid  geheel en al behoort bij de schepping.

*****

Ik voelde een miljoen hechtranken

Wortelen door het ding dat ik was

Alsof ik naar de aarde toekeerde voor mijn dood

Of dood zijnde, op de een of andere manier kon voelen.

*****

Lee Bontecou, mijn vrouw, mijn grootmoeder – als dit bewustzijn  dat ik beschrijf een geslacht heeft (en ik denk dat dat zo is) dan is het duidelijk vrouwelijk. Het enige zeer schadelijke en misvormende dat godsdienst gedaan heeft met het geloof, gaat over het niet zien, het onderwaarderen en het zelfs regelrecht onderdrukken van deze innerlijke, verborgen soort bewustzijn. Veel westerse theologie is gebouwd op een fundamentele verminking van geest en werkelijkheid. Door de stemmen te verwaarlozen van vrouwen -  die meer zijn afgestemd op de immanente natuur van de goddelijkheid; vrouwen, die die uitstroming in hun eigen lichaam voelen -  heeft de theologie een machtige – misschien de machtigste kant van God tot zwijgen gebracht.

*****

Als Gij meer zijt dan haat of een atmosfeer

Treedt dan glorierijk naar voren, tuchtig onze wolven

Of we maken onszelf  meester van zelfbeschikking.

Gwendolyn Brooks, ‘God werkt op een mysterieuze manier.’

*****

Te laat? Denk aan de aanmatigende, geheugenloze autoriteit  van de moderne wetenschap (waren we daar al niet eerder?).  Denk aan alle culturele nadruk op het zelf. Denk zelfs aan theologen (Karl Barth, bijvoorbeeld) die fervent preken tegen de menselijke “zelfbeschikking”, die pleiten voor het absolute anders-zijn van God: maar al te vaak doen zij dat met een driestheid die neerkomt op een impliciete claim op juist zo’n zelfbeschikking.

*****

De dichtstbijzijnde vrienden kunnen zo ver

Met iemand meegaan naar de dood, maar ze schieten zo veel te kort

Dat ze net zo goed niet mee zouden kunnen gaan.

Nee, van de tijd dat iemand ziek is tot de dood

Is hij alleen en hij sterft nog eenzamer

Vrienden doen alsof ze je volgen naar het graf

Maar voordat je erin ligt, heeft hun geest zich omgekeerd

En maken ze het beste van hun terugreis naar het leven

En naar levende mensen, en naar zaken die ze begrijpen.

Robert Frost. Uit zijn gedicht ‘Home Burial’(Thuis-begrafenis).

Wie spreekt is de moeder van een dood kind; ze spreekt tot de vader van het kind, die niet gerouwd heeft op een manier die zij heeft kunnen waarnemen of begrijpen. Er zit iets hysterisch in haar beschuldigingen tegen hem en ook (dat is wat het gedicht zo groots maakt) iets waars – en niet eenvoudigweg waarachtig in haar eigen situatie (ik denk dat de vader groot verdriet ervaren heeft, maar hij heeft er een muur omheen gezet; zij heeft gelijk dat ze daarop staat te bonzen), maar waarachtig ook in algemene zin. Iedereen is in zijn eigen leven buitengewoon. Dat geraas in je hoofd, dat eindeloze snelvuur van vrije associatie waarvan de motor het ego is, die dwang van het bloed in je brein dat voorwaarts drumt, voorwaarts, voorwaarts: dat gebeurt in de hoofden van 7 miljard mensen op deze planeet, in zeven miljard geheel eigen en, zo lijkt het vaak, volledig afgesloten  manieren. Het is één ding om dit denken te herkennen; het is nog iets anders het bij je thuis te krijgen op de drempel van de dood – van jezelf of die van een ander.

*****

Ik ben een christen niet vanwege de wederopstanding (ik worstel hiermee), en niet omdat ik denk dat het christendom meer waarheid bevat dan andere religies (ik denk dat god zichzelf, of haarzelf, onthult in vele vormen, ook in niet-religieuze) en  niet alleen omdat ik met deze godsdienst ben grootgebracht (dit is een grote barrière geweest). Ik ben een christen vanwege dat moment aan het kruis dat Jezus, terwijl hij de droesem van menselijke bitterheid dronk, uitriep: Mijn God, mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten? (Ik weet het, ik weet het: hij citeerde de Psalmen, en wie citeert er nou een Psalm als hij gemarteld wordt? Het gaat niet om de woorden. Het gaat erom dat hij het menselijk tekort in de uiterste vorm voelde; het gaat erom dat God bij ons is, niet buiten ons, als we lijden. Ik ben Christen omdat ik dat moment van Christus’ lijden begrijp, zodat het betekenis  krijgt  in mijn eigen leven. En het betekent,  dat het absoluut eenzame en individuele  karakter van menselijke pijn een illusie is. Ik wil niet suggereren dat gaven uitdelende engelen afdalen om je te komen troosten als je sterft. Ik wil wel zeggen dat het lijden van Christus de ijzeren muren slecht rondom het individuele menselijke lijden, dat Christus’ mededogen verregaande menselijk mededogen – tot aan de dood zelfs – mogelijk maakt. De menselijke liefde kan tot de dood gaan, maar niet als het alleen  menselijke liefde is.

*****

Zo’n besef zou de eenzaamheid moeten verlichten – zelfs voor de lijder die alleen gelaten is; het zou ook op een zeker moment moeten helpen om iemand een duwtje terug te geven, terug het leven in. Er is niets bij gediend om iemand het graf in te volgen. Op de een of andere manier is zelfs diep binnenin de ergste pijn het weten dat je pijn voorbij zal gaan, dat alle haarscherpe details uit iemands leven die zijn aanwezigheid mogelijk maakten, zullen vervagen tot herinnering, en daarna tot niets meer. Als een gevolg daarvan vechten veel mensen hard om de wond open te houden, want in de wond zit het verlies, en in het verlies het leven dat je gedeeld hebt.  Of het lijkt zo. In werkelijkheid was het leven dat je deelde – omdat je het deelde – gekenmerkt door vreugde, licht. In eenzaamheid ingebed wordt het puur verdriet, pure donkerte, dat een probleem is niet alleen voor het heden en de toekomst, maar ook voor het verleden. Buitengewoon groot verdriet, van het soort dat een mens verlamt, van het soort dat mogelijk zelfs de wezenstrek van een persoon gaat uitmaken, doet uiteindelijk geen recht aan de liefde die eraan ten grondslag ligt. Ligt, niet lag: onze doden zijn aanwezig. Je hoeft niet in een of andere letterlijke hemel te geloven om te voelen op wat voor manieren de doden in ons leven – voor goed, als wij hen dat toestaan, wat paradoxaler wijze betekent dat wij hen loslaten.

*****

“Maar het kwaad van de wereld,” schreeuwt de vrouw uit in “Home Burial.”  “Ik zou niet zo’n verdriet hebben / Als ik het kon veranderen. O zeker niet, zeker niet.” Ze heeft gelijk: de wereld is slecht, en verdriet wordt te weinig erkend en geëerbiedigd in onze cultuur. Maar ik heb het gevoel dat ik hier spreek tot mensen die, net  als die vrouw, zich bewust zijn van dat feit, en vastbesloten zich ertegen te verzetten. Ik weet niet of de vrouw in Home Burial pathologisch is; ik denk van niet. Wat ik wel weet, of voel, is dat er binnen een liefde die ooit de wereld voor je opende – van de geboorte van een kind tot de ontmoeting met je partner – er een sleutel is die je terug kan voeren naar de wereld als die liefde weg is. (Zie voor het complete gedicht DEZE LINK. AdW)

Ondanks alles waar ik doorheen ben gegaan, en ondanks alles wat me nog te wachten staat, sta  ik nog altijd versteld van het bijzondere karakter van de pijn in de weken na mijn diagnose. Het was niet alleen het feit zelf dat door alle vezels van mijn lichaam schroeide, evenmin was het, zoals veel mensen mogelijk verwachten, het volle besef van betekenisloosheid, het toevallige karakter van ons bestaan, de uiteindelijke illusie die God is. Nee, het was een overdaad aan betekenis die ik niet bevatte. Het was de wereld in brand, zoals die was, onder mijn beschadigde ogen. Het was God die in flarden door de zaak heen kwam om mij te doen zien, en mij de genade toestond van eenvoudige lofprijzing.

*****

Wanneer ik me bewust maak van wat ik mensen antwoord over mijn ziekte, als ik hen uitleg wat er aan de hand is in mijn lijf, of vertel van de vreemde behandelingen die ik op het punt sta te ondergaan,  dan is het of ik geheel en al losgemaakt ben van wat ik beschrijf, alsof mijn lichaam het een of andere derde object is waarop wij beiden ongeëmotioneerd onze aandacht richten. Dat is één reden waarom enigerlei  uiting van medelijden zo in disharmonie en onwelkom kan zijn. De zieke wordt heel goed in het onderscheid  tussen compassie en medelijden. Compassie is het lijden van iemand anders dat opflakkert in je eigen zenuwen. Medelijden is een projectie, of een klaagzang voor zichzelf.  Al die mensen die huilen voor de spiegel van jouw ellende? Hun tranen zijn echt, maar ze zijn niet bestemd voor jou.

*****

Op het moment dat je niet actief of in-actief bent

Kun je dit ontvangen: “op wat voor sfeer van zijn

De geest van de mens zich ook mag richten

Op het moment van de dood’ – dat is de éne daad

(en het uur van de dood is elk moment)

Die vrucht zal dragen in het leven van anderen

En denk niet na over de vrucht van de daad

Ga voorwaarts.

T.S. Eliot, ‘The dry Salvages’

*****

Altijd die kleine waarschuwing, dat kleine beroep op relevantie: en het uur van de dood is elk moment. Ik zeg je, het is van een andere kwaliteit als de dood naar voren leunt om je op te snuiven, als massieve niet-beeldsprakige pijn door je botten krioelt, als angst – verdomde angst, je komt er niet van af – je ruggengraat bevriest.

*****

De Heilige Theresia, die haar intrede beschrijft in een van de diepst verborgen kamers van het ‘innerlijke kasteel’, in het domein van de mystieke ervaring, zegt: “Het is noodzakelijk dat hij die alles geeft ook moed geeft.” Ze bedoelt God. En God heeft me in het verleden moed gegeven – ik voelde me voelbaar opgeheven boven mijn eigen vermogen om een antwoord te vinden of te reageren. Maar bij mijn  meest recente verblijf in het ziekenhuis, toen de kanker zo veel agressiever was geworden en het leek of ik aan het eind van mijn Latijn was, voelde ik alleen de dood. Erop terugkijkend lijkt het een grote en onheilspellende fout.

*****

Of misschien kreeg ik een tweede kans. (“Ik verlies de moed, maar de moed is niet verloren” – Geoffrey Hill). Hier is een gedicht van Eugenio Montale dat ik opnieuw ging lezen in het ziekenhuis:

Als de rode lelie  op zekere dag

Zou wortelen in je 20-jarige hart

(de dam glinsterde

Onder de happers van de zandgravers

Sluike havenhoofden doken onder

En schuilden in de golven

Torens, vlaggen weerstonden de regen

En de gelukkige ent onder een nieuwe zon

Breide voort zonder dat jij het wist):

De rode lelie, al lang sindsdien opgeofferd

Op verafgelegen rotsen aan de mistletoe

Die je sjaal en handen doet tintelen

Met een onomkoopbare kou –

Een waterplant  die zich voor jou zal ontvouwen

Op die plechtige oevers waar het geroezemoes

Van de tijd ons niet langer zorgen baart…: om

De hemelse harp aan te slaan, de dood tot vriend te maken.

Breide voort zonder dat jij het wist. Of breide, zouden we kunnen zeggen, zonder het weten dat we meestal zo noemen; breide in een bepaalde  bewuste onbewustheid die het werk van Lee Bontecou doordringt; die van mijn grootmoeder een belichaming van een existentiële filosofie maakte, hoewel ze er nooit iets over zei.  Dat leek ze niet nodig te hebben, evenmin als Montales wilde lelies. Dit is een gedicht over de manier waarop een enkele ervaring, een enkel gevoel de mogelijkheid heeft, als we er trouw aan zijn, bij ons terug te keren in de loop van de tijd, kan dienen als zandzak tegen het zware weer dat zeker zal komen. Het is een gedicht over het zo intens liefhebben van de aarde, dat haar verlaten geen angst oproept, deels omdat de aarde liefhebben met zo’n toewijding instemmen met haar voorwaarden is, deels omdat zulke liefde de ziel doet ontwaken die – op wat voor manier ook, met of zonder vorm - zal overleven. De ziel. Het is ook een gedicht daarover, want Montale had wel een religieuze gevoeligheid, maar had weinig op met religieuze structuren. Het gedicht bepaalt een plaats ‘waar het geroezemoes van de tijd / ons niet langer zorgen baart’, en langzaamaan realiseren we ons dat dat de oevers van de rivier de Lethe zijn, en de enige kou die onomkoopbaar is, is de kou van de dood, die het gedicht met open armen welkom heet. Ik put er troost uit, ook al werd het geschreven door een dichter voor wie de dood nog meestal een abstract thema was.

*****

De meisjes komen in ons bed geklauterd om 6.00 uur in de ochtend, lachend, terwijl ze energiek met kleine stootjes alle stevige dingen aantikken die de nacht doorstaan hebben: kussen, neus, oor, broem-broem (auto), wafwaf (een hele geduldige poedel). De meisjes gaan bij de avondschemering terug naar de ouderslaapkamer om te proberen het naar bed gaan te vermijden, en als ik achter hen aan ze met één beweging optil, lachen ze met die zuivere opwinding van de ziel die nog transparant is in hen, die uit hun lichaam straalt als licht dat je nergens anders ziet, behalve soms in de straling van iemand die rustig sterft. Het is of vreugde de standaardsetting is van de menselijke emotie; niet de steelse, heimelijke, wegvluchtende vleugen  die zij wordt in levens die gecompromitteerd zijn door noodzaak, familiezin, ‘rijpheid’ en lijden. Je moet als de kinderen worden, zei Jezus, een bewering die vaak gebruikt wordt om onnadenkendheid te rechtvaardigen, en het afzweren van de ratio, maar die ik hier gebruik om te zeggen dat we dat gevoel van verwondering moeten  ontdekken, deze overdaad aan geest dat uit het lichaam bruist. William Wordsworth wist dit en nam juist in zijn latere leven de intensiteit van de gevoelens van kinderen intuïtief waar. Want kinderen  leven niet alsof de godheid immanent is in alle dingen om hen heen, maar in het volle bezit van die kennis, of in het volle bewustzijn ervan – bewustzijn in de betekenis die ik beschreven heb en die we geneigd zijn onbewustheid te noemen – een wonderlijke zaak.

O vreugde! dat in onze as

Iets is dat leeft,

Dat de Natuur toch onthoudt

Wat zo vluchtig was.

De gedachte aan onze voorbije jaren voedt

Altijddurende zegening: niet voorwaar

Voor hetgeen het meest waardig is te worden gezegend

Heerlijkheid en vrijheid, de eenvoudige geloofsbelijdenis

Van de kinderjaren, hetzij druk hetzij rustig

Met pas volwassen geworden hoop die nog fladdert in het hart –                         

Niet daarvoor hef ik het lied aan       

Van dank en lofprijzing           

Maar voor die opstandige leergierigheid

                   Naar gevoelens en uiterlijke dingen

                   Die uit ons weggaat, het langzame vervagen

                   Het bange vermoeden van een Schepsel

Dat rondwaart in werelden die niet gerealiseerd zijn

Hogere instincten, voor wie onze sterfelijke Natuur

Beefde als een verrast, schuldig Ding.                           

Maar voor die eerste affecties                      

Die schaduwrijke herinneringen                 

Die, wat ze ook mogen zijn,

Toch de fontein van licht zijn van onze hele dag

Toch de hoofd-lichtbron zijn voor alles wat we zien.

                   Ons overeind houden, ons koesteren, en de kracht hebben

Onze lawaaiige jaren te laten lijken op momenten

Van de eeuwige Stilte.

-         Uit: Ode: kennisgeving van de onsterfelijkheid.

*****

Mijn geliefden, ik zal bij jullie zijn, zelfs als ik niet bij jullie ben. Elke dag voel ik de indruk van de eeuwigheid wat meer, leer ik wat meer over ‘de discipline van het lijden die leidt naar de vrede van de geest’, zoals T.S. Eliot zei, toen hij schreef over de 17^e eeuwse dichter en priester George Herbert (je moet hem lezen!), die stierf op zijn 39^e, en pas sinds kort het ware geluk had gevonden met zijn nieuwe vrouw en nieuwe toewijding aan God. Mijn geliefden, ik houd van jullie met alle beweeglijkheid en uitgebreidheid van de geest die jullie me geleerd hebben te voelen, en ik voel jullie toekomst van jullie uit openen, en in die toekomst ken ik die van mij. Ik zal bij jullie zijn. Ik zal jullie troosten in jullie wanhoop en ik zal in jullie vreugde delen. Het hoeven niet alleen zwarte gaten te zijn, niet alleen pijn, die zwarte gaten in jullie leven. Als we kunnen leren niet alleen met hen te leven maar door middel van hen, als we ze een deel kunnen laten zijn van de werken van geheiligde kunst die we feitelijk zijn, dan kunnen deze schijnbare zwakheden juist de zaken zijn die ons kracht geven. Het leven verscheurt ons, maar door deze wonden, als we ze verzorgd hebben, kan liefde in ons binnenkomen. Het kan de liefde zijn voor iemand die je verloren hebt. Het kan de liefde van je eigen geest zijn voor het zelf dat je bij tijd en wijlen denkt te haten. Hoe het ook mag komen, in al deze vormen – en nog veel meer dan deze, nog zo veel meer – brandt de bestendige liefde van God. Maar als je van mening bent dat je niet in God kunt geloven, maak je dan niet druk. Niemand kan zeggen welke namen of vormen God kan aannemen, noch schatten wat de maat van ongeloof is die we nodig  hebben om onze ziel wakker te maken. Mijn liefde is nog altijd waar, kinderen van me, nog steeds bij jullei, stroomt nog altijd door jullie ambities en jullie teleurstellingen, jullie manies en vergeetachtigheid, door alle flitsen en golven van meedogenloze zaken – om naar jullie uit te reiken, jullie te helpen, jullie te genezen.

                            Wat vreemd, dat alle

Verschrikkingen, wonden, en vroege narigheden

Spijt, ergernissen, onverschilligheden die dooréén gemengd zijn

In mijn geest, ooit afzonderlijk voortgebracht zijn

En dat er één noodzakelijk deel is

dat mij een vredig  bestaan mogelijk maakt:

Als ik mijzelf waard ben.

William Wordsworth, uit De Prelude.

*****

De verleiding is er om van je eigen ervaring een idool te maken, aan te nemen dat onze eigen pijn bijzonderder is dan die is. Zelfs hier, in sommige voorbeelden hierboven, zie ik dat ik er ten prooi aan ben gevallen. In waarheid betekent ervaring niets als het niet verder gaat dan onszelf: wij betekenen niets tenzij onze met moiete verkregen betekenissen geïnternaliseerd zijn en tot katalysator zijn geweest in de levens van anderen. Er is iets dat ik moet zien, iets waarvoor mijn persoonlijke situatie en lijden de lens is, maar de prijs van dat zien – begin ik me pas te realiseren – kan heel goed enig uiteindelijke klaarheid of perspectief zijn over mijn eigen leven, mijn eigen geloof. Dat zou geen slecht lot zijn, op te branden als de startmotor die zich van de verstikkende raket losmaakt, en het donker een beetje lichter maakt terwijl ik ga. 

*****

Ik besluit met een paar foto's van de werken van de hier genoemde Lee Bontecou. Behalve in het 'insect' hieronder zijn de door Wiman genoemde gaten goed te onderscheiden.

Lee Bontecou zelf.