Verhaal van een Duitser - Sebastian Haffner

 

de Duitse uitgave; ik las de vertaling

Mijn uitgave is een Rainbowpocket van 2010. De oorspronkelijke titel is Geschichte eines Deutschen - Die Erinnerungen 1914-1933.
Het boek is postuum uitgegeven door de kinderen van Haffner, Sarah Haffner en Oliver Pretzel. Sebastian Haffner is het pseudoniem voor Raimund Pretzel. Hij werd geboren in 1907 en stierf in 1999.
Het boek heeft een nawoord van de uitgever, Uwe Soukop, en van Oliver Pretzel, de zoon van Sebastian.

Ik heb dit boek gekocht op aanraden van Peter en Marijke Bakker. Ik heb het twee keer gelezen, de eerste keer toen ik het net had, de tweede keer, nu ik me verdiepte in Rosa Luxemburg en haar tijd. Die drang om dit boek te herlezen werd nog eens versterkt doordat De verraden revolutie zo'n grote indruk op me maakte.
Heel kort samengevat gaat dit boek over de vraag hoe het mogelijk was dat de Duitsers massaal overgingen op het nationaal-socialisme. Haffner

de schrijver

 

belicht die vraag vanuit zijn eigen autobiografie.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog beleefde hij als schooljongen de oorlog als een spannende tijd, verliezen en winst werden bijgehouden als de uitslagen van sportwedstrijden.
Na de oorlog kwam de revolutie, waaraan H. 'niets inspirerends' of groots kon ontdekken. Hij zelf hield zich vooral met sport (hardlopen) bezig.
Interessant voor hem was alleen de korte periode Rathenau.

 

Walther Rathenau, naar wie in Nederland een instituut genoemd is. Er bestaat een biografie over hem van Alfred Krans van 2010.

 

Rathenau noemt hij een aristocratische revolutionair, iemand met visie. Een Jood. Helaas werd die al na zes maanden vermoord.

Het jaar 1923 was het jaar van de torenhoge inflatie,

hyperinflatie

 

het jaar dat jochies miljonair werden, en oude mensen alles verloren, ook alles wat traditioneel van waarde was. Er was plotseling een ongekende rijkdom (nachtclubs, bars), maar er verschenen ook steeds meer bedelaars. Haffner beschrijft hoe het gezin waaruit hij kwam met die crisis omging.
Het tijdperk Stresemann was van 1924 tot 1929; het geld had zijn waarde weer, er was rust. Maar niemand leek gelukkig te kunnen zijn met die rust, de overprikkeldheid van oorlog en revolutie maakte dat men het met zichzelf in het gewone leven niet vinden kon. Op enkele uitzonderingen na, mensen die wel een bevredigende manier van leven vonden.
Er kwam een sportmanie die de psychologische leegte verhulde.
Het was geen grote tijd. Wel beleeft Haffner zijn eerste liefde, Teddy. Zij blijft niet lang in Duitsland wonen, zij voelde al hoe 'het domme en kwade' wortel schoot. Hitler is al op het toneel verschenen. Als Stresemann sterft in 1929 is er de schrik: wie moet nu 'de beesten'

de bruine Duitsers

 

(de bruine Duitsers, zij 'zonder verstand', zeggen Haffner en zijn geestverwanten) in toom houden?
Eerst wordt Brüning Rijkskanselier, maar in 1930 haalt Hitler een grote overwinning. De sfeer in Duitsland wordt heel snel verstikkend.
Haffner is begin 1933 25 jaar, maar nog steeds een 'zoon des huizes'. Hij studeert rechten. Zijn vader is een echte literatuurliefhebber. Maar boeken, intellectuele kennis in het algemeen, worden verdacht. Wat Haffner verhindert om zelf ook nazi te worden is...: zijn neus. Hij 'ruikt' gewoon dat de nazi's niet deugen.
Hitler wordt al heel gauw Rijkskanselier,

 

Hitler benoemd tot Rijkskanselier

 

ondanks de optimistische  prognoses in de kranten dat het wel niet zo'n vaart zou lopen.
Hoe erg het is, voelt Haffner bij het bezoeken van een carnavalsfeest. Dat wordt ruw onderbroken, mensen worden zomaar opgepikt en weggevoerd. De sfeer is uitermate dreigend.
Twee dagen later brandde de Rijksdag.

 

Brand Rijksdag, schuld van Marinus van der Lubbe

 

Hitler geeft daar de communisten de schuld van, en niemand protesteert. Duitsers durven niet autonoom te zijn, zegt Haffner.
Deze 'revolutie van 1933' is alleen maar dreigend, gewelddadig en laf. Zij heeft niets groots in zich, zoals elke andere revolutie dat wel heeft (denk aan de Franse Revolutie, of de Spaanse).
De tijd die volgt staat bol van de manifestaties met vlaggen, uniformen, vieringen, nationale plechtigheden. Allemaal leeg en zinloos.

 

Nazi-manifestaties

 

Wat Haffner cruciaal noemt voor het succes van de nazi's, was het verraad van de overige partijen. Geen daarvan (Centrum noch SDAP) stelde zich de nazi's teweer. Het maakte dat mensen, in de steek gelaten, dan maar overgingen naar de partij met de grootste mond. Zo verwerkte men de teleurstelling, én hoefde men het geweld van de overwinnaars zelf niet te vrezen. Zo was angst de voornaamste beweegreden. Dit jammerlijk moreel falen van de leiding van de tegenpartij noemt Haffner een hoofdkenmerk van de revolutie van 1933.
Op 1 april 1933 volgt dan de eerste boycot van de joden.

 

Eerste officiële boycot van de joden

 

Er is dan al een uitvoerige voorlichtingscampagne tegen joden geweest. Haffner beschrijft hoe hijzelf die eerste april beleeft in het gerechtsgebouw; alle joodse rechters en andere werknemers moeten weg, ze mogen hun beroep niet meer uitoefenen.
Ook beschrijft hij het vertrek van zijn vriend Frank Landau met Ellen naar Zürich. Terwijl zij in haast de koffers pakken, komen twee SA-agenten het huis van de familie inspecteren. Heeft de dokter soms nog werk verricht in zijn onderzoekskamer? Nee.  'Nou, dat is dan wel in orde.' Een droge zin die een paar keer terugkeert, en heel veel oproept aan cynisme, pijn en onrechtvaardigheid.

Dan volgt er een nieuw deel: Afscheid, waarin Haffner zich de vraag stelt waar de Duitsers eigenlijk gebleven zijn. In zijn beroep ziet hij nu slechte kantonrechters, met een slechte kennis van zaken, in plaats van de oude hoge gerechtsdienaren. Veel zogenaamd goeden zeggen dat ze wel mee moeten doen. Ze huilen met de wolven in het bos. Haffner wil en kan dat niet. Hij lijdt onder het verdwijnen van geheel en al onschuldige mensen, en van het verdwijnen van boeken uit boekhandels en bibiliotheken.  Er vinden boekverbrandingen plaats.

Boekverbranding Bebelplatz

 

Kranten en tijdschriften zijn weg. Of er zitten andere redacties.
Haffner neemt afscheid van het gerechtshof. Hij gaat schrijven, ook als journalist,

Haffner zoekt weer naar een verklaring voor de omslag in het publieke denken. Iedereen is overmeesterd, reddeloos, betoogt hij. Er stonden je een aantal opties open:
Je kon vluchten in de illusie van geestelijke superioriteit. Of verbitterd raken; maar dit kon uiteindelijk tot zelfmoord leiden. Of men wilde 'aardig' blijven, omdat men niet kan haten. Het zijn alle drie vormen van ontwijking.
Haffner maakt zich innerlijk los van zijn eigen land, en wil weg. Een hele stap!
Zijn vader wil dat hij eerst afstudeert.
Op het examen wordt hij behandeld met zijn mede-studenten als een groep recruten. Ze zijn een paar weken intern ergens in Jüterborg.

 

Ansichtkaart: Groeten uit Jüterbog

 

 

Hitlergroet, door de man zelf

 

Ze krijgen een uniform en een geweer, ze zingen liederen, worden samen dronken, ervaren kameraadschap, sjouwen met vlaggen en vaandels, brengen de Hitler-groet. Haffner voelt wat deze dingen met hem doen. Ondanks zichzelf doet hij mee met alles. Het is beklemmend om te lezen.
Het is het laatste hoofdstuk uit het boek, waarmee het duidelijk on-af is.

In het Nawoord vertelt Uwe Soukop hoe Haffner het land ontvlucht met zijn toekomstige vrouw. Ze gaan naar Engeland. Zijn vrouw is als joodse daar niet verdacht, maar hij wel. Hij wordt naar het eiland Man gebracht. Hij heeft al enige bekendheid zowel als journalist als als schrijver. Hij schrijft Dr. Jekyll and Mr. Hyde over de situatie in Duitsland, wat hem meteen onverdacht maakt. Zijn verblijf in Engeland kan nu gelegaliseerd worden.

Het boek dat Haffner onverdacht maakt

 

Ook wordt uit de doeken gedaan wat er met het manuscript is gebeurd. Haffner heeft het nooit voltooid. De kinderen hebben één hoofdstuk uit het Engels vertaald naar het Duits. Later in de tijd vond een historicus het intacte handschrift.

Gedenktekenen Bebelplatz boekverbranding nazi's.